Historische en topografische atlas

In de Historische en Topografische Atlas (HTA) van Goes bevinden zich meer dan 3.000 kaarten, tekeningen en prenten die een relatie hebben met óf de gemeente Goes, óf de regio Zuid-Beveland óf de provincie Zeeland. De datering van dit grafisch materiaal ligt tussen 1585 en 1970.

De Stad Goes in de zeventiende eeuw, links vervaardigd door Jacob Reynoutz en rechts vervaardigd door Cornelis de Bye

Kaartenkamer

Voor een groot deel is de HTA gerelateerd aan de archieven die het gemeentearchief beheert. Vanwege de afmetingen en de kwetsbaarheid, is dit materiaal ‘gelicht’ uit deze archieven en vervolgens ook gerestaureerd en gedigitaliseerd, een heel kostbare aangelegenheid. De HTA wordt nu, afzonderlijk van de archieven, door ons bewaard in grote ladekasten in onze ‘kaartenkamer’. Ook mede vanwege de kwetsbaarheid ervan is het grafisch materiaal nog uitsluitend digitaal raadpleegbaar op de website en wordt niet meer ter inzage gegeven op de studiezaal.

Links het eerste perceel aardewerken aan de Westerschans, ‘speciale profilen en plattegrond der Oude Westerschans’: deze kaart is gemaakt ten behoeve van de ontmanteling en afgraving van de fortificatie. De op de oude Westerschans staande boerderij met schuur bestaan nu nog.

Rechts de situatie-, doorsnede-, plattegrond- en profieltekening van de Nieuwe Haven- of Hoofdpoort te Goes, gebouwd in 1637 naar een ontwerp door Jan de Moulijn. Deze tekening is gemaakt ten behoeve van de afbraak van deze poort in 1855 en de vervanging door een veel eenvoudiger hekwerk ten noorden daarvan op de kruising van de J.A. van der Goeskade en de Zaagmolenstraat. Beide tekeningen zijn vervaardigd door Louis Philippe de Lannée de Betrancourt

De HTA is voor een groot deel te beschouwen als uitvloeisel van de taken en werkzaamheden van personen of organisaties van wie wij de archieven beheren. De taken van een lokale overheid zijn zeer divers, ze hebben betrekking op verkeer en waterstaat, volksgezondheid, onderwijs, sport, maatschappelijke zorg, volkshuisvesting, defensie enzovoort enzovoort. Vanaf het begin van de 19^e eeuw werden door de stad Goes speciale ambtenaren, ‘stadsfabrieken’ of stadsarchitecten, belast met het maken van tekeningen ten behoeve van bijvoorbeeld het aanleggen van wegen, het onderhoud van de haven van Goes en de schutsluis aan het Goese Sas, het bouwen van scholen of het verbouwen van het Gasthuis. Één hele bekende stadsarchitect was Louis Philippe de Lannée de Bétrancourt die werkzaam was in Goes van 1828 tot circa 1860. Zijn opvolger was Dirk de Kooning die stadsarchitect was van circa 1860 tot 1900. Diens opvolger was F.G.C. Rothuizen.

Links en midden tekeningen van het Huis Watervliet te Heinkenszand.

Rechts ‘Metinge ende caerteringe gedaen by my ondergeschreven geadmitteerde lantmeter, gedaen ten versoecke van de heeren Frederick ende Emmery van Watervliet, heeren van Elfsdyck ende ’s Heer Heynskinderen, gemeten in Blooische roeden hemelsbreet gemeten rontsom ter halven sloot’ vervaardigd door L. Dingmans. Alle tekeningen afkomstig uit de collectie van het administratiekantoor en de familie Lenshoek.

Bijzondere collecties

In de HTA bevinden zich ook enkele bijzondere collecties. Allereerst is er de collectie van de familie De Perponcher de Sedlnitzky. Dit is een Frans-Poolse adelijke familie die door huwelijk (met leden van de familie Brouwer, later Van Watervliet) en vererving in de 17^e eeuw vele onroerende bezittingen in Zuid-Beveland heeft verworven. Zij lieten die bezittingen vanaf begin 19^e eeuw beheren door de rentmeestersfamilie Lenshoek die tot ver in de 20^e eeuw een administratiekantoor had in Kloetinge. Toen de familie Lenshoek hun archieven vanaf 1970 bewaring gaf aan het gemeentearchief Goes kwamen ook de archivalia van de familie De Perponcher Sedlnitzky aan het licht. Deze archivalia zijn beschreven in een aparte inventaris van de archieven van de families Brouwer, later Van Watervliet en De Perponcher de Sedlnitzky. Naast een groot aantal topografische kaarten van Noord- en Zuid-Beveland tussen 1598 en 1900 bevat dit archief ook een groot aantal charters, gezegelde documenten op perkament ter bevestiging van rechten. Ook de charters zijn vanwege de kwetsbaarheid van vooral de uithangende zegels nog uitsluitend digitaal raadpleegbaar op onze website en worden ook niet meer ter inzage gegeven op de studiezaal. Ook deze charters zijn inmiddels gerestaureerd en worden spoedig nog gedigitaliseerd op hoge resolutie.

De archieven van de familie en het adminstratiekantoor Lenshoek zijn zeer omvangrijk en bevatten veel grafisch materiaal, voornamelijk kadastrale kaarten. Dit vloeide voort uit de werkzaamheden van de familie als rentmeesters en administrateurs van de Bevelandse bezittingen van diverse vooraanstaande families of organisaties. Aparte vermelding verdienen hier nog de circa 30 kadastrale tekeningen die de waterschappen van Zuid-Beveland, door bemiddeling van de familie Lenshoek, vanaf 1845 lieten tekenen door landmeter der 1^e klasse Leendert Paardekooper. Deze ‘waterschapskaarten’ zijn uitzonderlijk mooi getekende en gedetailleerde kadastrale kaarten van alle waterschappen in Zuid-Beveland in die tijd.

Hermeetinge van de polders van Waarde en Valkenisse, folio 25v en 26: Ouden Polder (Keysershooft)

Links een kaart van de Oude-, Nieuwe-, Nieuwe-West-, Noord- en West-Crayerts als mede van het Oost Poldertje, met vermelding van vroon- of vrijlanden, polder- en hoeknamen, polderwegen en locaties van boerderijen en hofsteden.

Rechts een kaart van het Zuidambacht van Kloetinge, het Westambacht van Kapelle, van Eversdijk en de Willem Anna polder, met vermelding van vroon- of vrijlanden, polder- en hoeknamen en locaties van boerderijen. Beide kaarten zijn vervaardigd door Leendert Paardekooper, landmeter van de 1e klasse

Godshuizen en het Burgerlijk Armbestuur van Goes

In 2021 kreeg de gemeente Goes bij overeenkomst het eigendom van de archieven van de Godshuizen en het Burgerlijk Armbestuur van Goes. In 1964 werden, in verband met de invoering van het landelijke sociale zekerheidsstelsel, alle lokale armbesturen opgeheven. De Stichting Maatschappelijke Belangen Goes (SMBG) bleef nog een aantal sociaal-culturele werkzaamheden uitvoeren in de gemeente. Zij was als rechtsopvolger van het Burgerlijk Armbestuur eigenaar geworden van de oude archieven van de Godshuizen en het Burgerlijk Armbestuur. De archieven van dit armbestuur zijn door deze stichting in de jaren 70 van de 20^e eeuw in bewaring gegeven bij ons gemeentearchief. In een in 2017 aan het gemeentearchief overgedragen aanvulling op de archieven, met allerlei documenten die nog steeds ten kantore werden beheerd door de SMBG, bevonden zich naast het weesboek (met alle weeskinderen die in het weeshuis aan de Singelstraat hadden gewoond) ook 79 kadastrale tekeningen van alle bezittingen van de Godshuizen (Gasthuis, Weeshuis, Oude Manhuis) en het Burgerlijk Armbestuur in Zuid-Beveland. Ook deze tekeningen zijn tussen 1832 en 1835 gemaakt door de eerder vermelde landmeter Leendert Paardekooper. Ze zijn inmiddels ook gerestaureerd en gedigitaliseerd.

Links een uittreksel uit het kadastrale plan van de gemeente Goes, 1e kanton van het 2e arrondissement van de provincie Zeeland, sectie B, Breede Watering. Hoeknamen: Bakkershoek, Meester Klaashoek, Terwelhoek, Gallissenhoek, Hubelamshoek, Dankershoek, Verdervenhoek en Poppenisse.

Rechts een blinde plattegrond van de eigendommen binnen de oude stadswallen. Uittreksel van het kadastrale plan van de gemeente Goes, 1e kanton van het 2e arrondissement der provincie Zeeland, sectie D, De Stad, betreffende de eigendommen van het Weeshuis en het Gasthuis van Goes.

Kerkarchieven

Verder bevatten ook een aantal kerkarchieven fraai kaartmateriaal. Denk bijvoorbeeld aan de collectie van de Rooms-Katholieke parochie van Goes bij de bouw van de nieuwe kerk in 1907 en de collectie van de Nederlands Hervormde gemeente van Wolphaartsdijk bij de bouw van de nieuwe kerk in 1861.

Ontwerp van een nieuw kerkgebouw voor de Hervormde Gemeente te Wolphaartsdijk, opstand aan de zijde van het dorp. Vervaardigd door architect Hana in 1860.

Digitale reproducties

De HTA bevat ook een grote verzameling van digitale reproducties van kaartmateriaal, betrekking hebbend op het grondgebied van de gemeente Goes, dat door andere archiefinstellingen wordt beheerd. Deze verzameling is aangelegd als aanvullend illustratiemateriaal voor de topografische ontwikkeling van de gemeente Goes in het bijzonder en de regio de Bevelanden en de provincie Zeeland in het algemeen. Naast de kaarten en tekeningen uit archieven bevindt zich in onze HTA ook grafisch materiaal dat door incidentele schenkingen is verkregen. De herkomst daarvan is niet altijd duidelijk.

Jacoba van Beieren (1401-1436), gravin van Holland en Zeeland en Frank van Borselen (c. 1390-1470), Heer van Sint Maartensdijk. Objectnummers SK-A-498 en SK-A-499, Rijksmuseum Amsterdam

Digitaal toegankelijk

Sinds 2016 is onze Historische en Topografische Atlas digitaal toegankelijk op onze website via ons archiefbeheerprogramma Atlantis: Zoeken in onze collecties – Beeldbanken – Historische en Topografische Atlas. Je kunt op verschillende manieren zoeken in de database: op trefwoorden, vervaardigers, datering, plaatsen, polders enz. Voor onervaren onderzoekers is er ook een veld Vrij zoeken waarbij in de hele database gezocht wordt naar de door jou ingevoerde zoektermen.

Van alle tekeningen, behalve van de digitale reproducties van het kaartmateriaal dat door andere archiefinstellingen wordt beheerd en de auteursrechtelijk beschermde werken, kun je een digitale kopie krijgen. De digitale reproducties van andere archiefinstellingen kun je namelijk zelf downloaden van de desbetreffende archiefwebsites. Zo lang het verstrekken van reproducties nog valt onder de bepalingen van de gemeentelijke legesverordening bedragen de kosten van de gewenste reproducties € 15,- per stuk. Let bij hergebruik (openbaarmaking op je website bijvoorbeeld) wel op de vermelde Gebruiksrechten in de database. De bepalingen betreffen voornamelijk de naams- en bronvermelding bij openbaarmaking. Raadpleging van onze database is natuurlijk gratis.