In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
De klokken uit de Grote Kerk worden afgevoerd in 1943.
— Jo Vissers
“Gemeente Goes 1930”: zo luidt het opschrift van de klok die een tijdje geleden in een klokkenstoel in Hijken werd opgehangen. Maar wat doet deze klok in Drenthe?
De klokken staan op de grond in afwachting van vervoer in 1943. Foto door Jo Vissers.
Een schema uit 1935 door stadsklokkenist (of beiaardier) H. Vissers biedt inzicht in het carillon. Vissers beschreef de klank, grootte, het opschrift en het bouwjaar van de klokken. De klok met het opschrift “Gemeente Goes”, gegoten in 1930, is aangeduid met het nummer 9. Dit is het enige klokje in het carillon van de Grote Kerk dat dit opschrift draagt, en uit 1930 komt. Het gaat om een klok met de toon Ais. Zijn voorganger komt uit 1913. In 1930 krijgt Eijsbouts de opdracht om vijf nieuwe klokken te gieten, waar deze er één van is.
Een mysterie als deze nodigt uit tot speculatie. Er zijn al wat verhalen en geruchten online verschenen: de klok zou met vier andere klokken onderweg naar Friesland zijn gezonken en verdwenen, of de klok zou tevoorschijn zijn gekomen bij de drooglegging van de Noordoostpolder. Deze mysteries kunnen we gelijk de wereld uithelpen: de klok is niet op de Noordoostpolder beland, en is na het zinken gewoon weer teruggekomen naar Goes. De vraag die overblijft: wat is er dan wel met deze klok gebeurd?
Schematisch overzicht van het carillon van de Grote Kerk, afkomstig uit het boekje “Aanteekeningen over het klokkenspel van den toren der St. Maria Magdalenakerk te Goes”, in 1935 geschreven door H. Vissers, stadsklokkenist/beiaardier en uitgegeven door de Oudheidkundige Vereeniging.
Deze klok maakte deel uit van de grote vracht klokken die in 1943 richting Duitsland voerde om te laten omsmelten voor de wapenindustrie. Ook de 39 andere klokken uit het carillon van de Grote Kerk, de klok uit het Soepuus en de klokken uit het Stadhuis moesten eraan geloven. Eenmaal op het IJsselmeer werd het schip echter moedwillig gezonken.
De correspondentie over het carillon na de Tweede Wereldoorlog is uitvoerig. Na de bevrijding kwam er een proces op gang om alle klokken te laten terugkeren naar hun oorspronkelijke plek. In een brief van de gemeente Goes naar de minister van binnenlandse zaken is een overzicht met alle klokken die uit Goes verdwenen opgenomen. De stadhuisklokken, de klok uit het Soepuus en het overzicht van de carillonklokken van Vissers. In totaal zijn er op dat moment 34 klokken terecht. 6 klokken, waaronder nummer 9, ontbreken nog.
Klokken uit het carillon van de Grote Kerk op weg naar beneden. Foto’s door Jo Vissers.
In een artikel van RTV Drenthe verschijnt er een foto van een archiefstuk waarop de klokken uit Goes worden genoemd. Vermeld staat dat de klokken 1 en 4 vermist zijn. Deze klokken blijken tijdens transport te zijn gebroken. Klok 15 is in de opslag te Amsterdam kapotgegaan. Drie klokken (waaronder nummer 9) bevinden zich in Delft voor klankanalyse in het Laboratirium voor Technische Physica (inmiddels TU Delft). De andere klokken zijn al terug in Goes.
Een fragment uit het rapport van de Nederlandse Klokkenspelvereniging over de klokken en inrichting van het klokkenspel uit de Grote Kerk, gedateerd 26 april 1947. Archief Gemeente Goes 1930-1969, inventarisnummer 192.
De perikelen rondom het carillon zijn echter nog niet opgelost. Er worden meerdere pogingen gedaan om het carillon weer op niveau te krijgen. Een groot deel moet opnieuw gekeurd, gestemd of geheel vervangen worden. De gemeente ontvangt het advies om een tiental klokken opnieuw te laten gieten. Welke klokken dat exact zijn, blijft helaas onduidelijk. In de tussentijd wordt ook nog besloten om zeven klokken toe te voegen, waardoor het carillon 47 klokken telt. In de jaren 1960 besluit de gemeente echter toch dat de kwaliteit van het klokkenspel niet meer goed te krijgen is. De materialen die zijn gebruikt bij het herstel, waren van onvoldoende kwaliteit en niet in staat de schade volledig teniet te doen. Het carillon wordt bijna volledig vervangen, met uitzondering van zes achttiende-eeuwse klokken die worden gerestaureerd.
De oude klokken worden verkocht als oud ijzer. Waar de klokken gebleven zijn is onduidelijk, maar waar klok 9 hangt weten we het inmiddels: in een klokkenstoel in Hijken.
"Gemeente Goes 1930": zo luidt het opschrift van de klok die een tijdje geleden in een klokkenstoel in Hijken werd opgehangen. Maar wat doet deze klok in Drenthe?
De klokken staan op de grond in afwachting van vervoer in 1943. Foto door Jo Vissers.
Een schema uit 1935 door stadsklokkenist (of beiaardier) H. Vissers biedt inzicht in het carillon. Vissers beschreef de klank, grootte, het opschrift en het bouwjaar van de klokken. De klok met het opschrift “Gemeente Goes”, gegoten in 1930, is aangeduid met het nummer 9. Dit is het enige klokje in het carillon van de Grote Kerk dat dit opschrift draagt, en uit 1930 komt. Het gaat om een klok met de toon Ais. Zijn voorganger komt uit 1913. In 1930 krijgt Eijsbouts de opdracht om vijf nieuwe klokken te gieten, waar deze er één van is.
Een mysterie als deze nodigt uit tot speculatie. Er zijn al wat verhalen en geruchten online verschenen: de klok zou met vier andere klokken onderweg naar Friesland zijn gezonken en verdwenen, of de klok zou tevoorschijn zijn gekomen bij de drooglegging van de Noordoostpolder. Deze mysteries kunnen we gelijk de wereld uithelpen: de klok is niet op de Noordoostpolder beland, en is na het zinken gewoon weer teruggekomen naar Goes. De vraag die overblijft: wat is er dan wel met deze klok gebeurd?
Schematisch overzicht van het carillon van de Grote Kerk, afkomstig uit het boekje “Aanteekeningen over het klokkenspel van den toren der St. Maria Magdalenakerk te Goes”, in 1935 geschreven door H. Vissers, stadsklokkenist/beiaardier en uitgegeven door de Oudheidkundige Vereeniging.
Deze klok maakte deel uit van de grote vracht klokken die in 1943 richting Duitsland voerde om te laten omsmelten voor de wapenindustrie. Ook de 39 andere klokken uit het carillon van de Grote Kerk, de klok uit het Soepuus en de klokken uit het Stadhuis moesten eraan geloven. Eenmaal op het IJsselmeer werd het schip echter moedwillig gezonken.
De correspondentie over het carillon na de Tweede Wereldoorlog is uitvoerig. Na de bevrijding kwam er een proces op gang om alle klokken te laten terugkeren naar hun oorspronkelijke plek. In een brief van de gemeente Goes naar de minister van binnenlandse zaken is een overzicht met alle klokken die uit Goes verdwenen opgenomen. De stadhuisklokken, de klok uit het Soepuus en het overzicht van de carillonklokken van Vissers. In totaal zijn er op dat moment 34 klokken terecht. 6 klokken, waaronder nummer 9, ontbreken nog.
Klokken uit het carillon van de Grote Kerk op weg naar beneden. Foto's door Jo Vissers.
In een artikel van RTV Drenthe verschijnt er een foto van een archiefstuk waarop de klokken uit Goes worden genoemd. Vermeld staat dat de klokken 1 en 4 vermist zijn. Deze klokken blijken tijdens transport te zijn gebroken. Klok 15 is in de opslag te Amsterdam kapotgegaan. Drie klokken (waaronder nummer 9) bevinden zich in Delft voor klankanalyse in het Laboratirium voor Technische Physica (inmiddels TU Delft). De andere klokken zijn al terug in Goes.
Een fragment uit het rapport van de Nederlandse Klokkenspelvereniging over de klokken en inrichting van het klokkenspel uit de Grote Kerk, gedateerd 26 april 1947. Archief Gemeente Goes 1930-1969, inventarisnummer 192.
De perikelen rondom het carillon zijn echter nog niet opgelost. Er worden meerdere pogingen gedaan om het carillon weer op niveau te krijgen. Een groot deel moet opnieuw gekeurd, gestemd of geheel vervangen worden. De gemeente ontvangt het advies om een tiental klokken opnieuw te laten gieten. Welke klokken dat exact zijn, blijft helaas onduidelijk. In de tussentijd wordt ook nog besloten om zeven klokken toe te voegen, waardoor het carillon 47 klokken telt. In de jaren 1960 besluit de gemeente echter toch dat de kwaliteit van het klokkenspel niet meer goed te krijgen is. De materialen die zijn gebruikt bij het herstel, waren van onvoldoende kwaliteit en niet in staat de schade volledig teniet te doen. Het carillon wordt bijna volledig vervangen, met uitzondering van zes achttiende-eeuwse klokken die worden gerestaureerd.
De oude klokken worden verkocht als oud ijzer. Waar de klokken gebleven zijn is onduidelijk, maar waar klok 9 hangt weten we het inmiddels: in een klokkenstoel in Hijken.
"
["post_date"]=>
string(19) "2025-07-29 11:08:05"
["post_excerpt"]=>
string(200) "Wat doet een klok met het opschrift "Gemeente Goes 1930" in het Drentse Hijken? Het Gemeentearchief Goes zocht het uit en ontdekte het verrassende lot van de carillonklokken na de Tweede Wereldoorlog."
["post_parent"]=>
int(0)
["post_status"]=>
string(7) "publish"
["post_title"]=>
string(24) "Een Goese klok in Hijken"
["post_type"]=>
string(4) "post"
["slug"]=>
string(24) "een-goese-klok-in-hijken"
["__type":protected]=>
NULL
["_edit_lock"]=>
string(12) "1753794128:3"
["prose_content"]=>
string(20010) "
Een Goese klok in Hijken
De klokken uit de Grote Kerk worden afgevoerd in 1943.
— Jo Vissers
“Gemeente Goes 1930”: zo luidt het opschrift van de klok die een tijdje geleden in een klokkenstoel in Hijken werd opgehangen. Maar wat doet deze klok in Drenthe?
De klokken staan op de grond in afwachting van vervoer in 1943. Foto door Jo Vissers.
Een schema uit 1935 door stadsklokkenist (of beiaardier) H. Vissers biedt inzicht in het carillon. Vissers beschreef de klank, grootte, het opschrift en het bouwjaar van de klokken. De klok met het opschrift “Gemeente Goes”, gegoten in 1930, is aangeduid met het nummer 9. Dit is het enige klokje in het carillon van de Grote Kerk dat dit opschrift draagt, en uit 1930 komt. Het gaat om een klok met de toon Ais. Zijn voorganger komt uit 1913. In 1930 krijgt Eijsbouts de opdracht om vijf nieuwe klokken te gieten, waar deze er één van is.
Een mysterie als deze nodigt uit tot speculatie. Er zijn al wat verhalen en geruchten online verschenen: de klok zou met vier andere klokken onderweg naar Friesland zijn gezonken en verdwenen, of de klok zou tevoorschijn zijn gekomen bij de drooglegging van de Noordoostpolder. Deze mysteries kunnen we gelijk de wereld uithelpen: de klok is niet op de Noordoostpolder beland, en is na het zinken gewoon weer teruggekomen naar Goes. De vraag die overblijft: wat is er dan wel met deze klok gebeurd?
Schematisch overzicht van het carillon van de Grote Kerk, afkomstig uit het boekje “Aanteekeningen over het klokkenspel van den toren der St. Maria Magdalenakerk te Goes”, in 1935 geschreven door H. Vissers, stadsklokkenist/beiaardier en uitgegeven door de Oudheidkundige Vereeniging.
Deze klok maakte deel uit van de grote vracht klokken die in 1943 richting Duitsland voerde om te laten omsmelten voor de wapenindustrie. Ook de 39 andere klokken uit het carillon van de Grote Kerk, de klok uit het Soepuus en de klokken uit het Stadhuis moesten eraan geloven. Eenmaal op het IJsselmeer werd het schip echter moedwillig gezonken.
De correspondentie over het carillon na de Tweede Wereldoorlog is uitvoerig. Na de bevrijding kwam er een proces op gang om alle klokken te laten terugkeren naar hun oorspronkelijke plek. In een brief van de gemeente Goes naar de minister van binnenlandse zaken is een overzicht met alle klokken die uit Goes verdwenen opgenomen. De stadhuisklokken, de klok uit het Soepuus en het overzicht van de carillonklokken van Vissers. In totaal zijn er op dat moment 34 klokken terecht. 6 klokken, waaronder nummer 9, ontbreken nog.
Klokken uit het carillon van de Grote Kerk op weg naar beneden. Foto’s door Jo Vissers.
In een artikel van RTV Drenthe verschijnt er een foto van een archiefstuk waarop de klokken uit Goes worden genoemd. Vermeld staat dat de klokken 1 en 4 vermist zijn. Deze klokken blijken tijdens transport te zijn gebroken. Klok 15 is in de opslag te Amsterdam kapotgegaan. Drie klokken (waaronder nummer 9) bevinden zich in Delft voor klankanalyse in het Laboratirium voor Technische Physica (inmiddels TU Delft). De andere klokken zijn al terug in Goes.
Een fragment uit het rapport van de Nederlandse Klokkenspelvereniging over de klokken en inrichting van het klokkenspel uit de Grote Kerk, gedateerd 26 april 1947. Archief Gemeente Goes 1930-1969, inventarisnummer 192.
De perikelen rondom het carillon zijn echter nog niet opgelost. Er worden meerdere pogingen gedaan om het carillon weer op niveau te krijgen. Een groot deel moet opnieuw gekeurd, gestemd of geheel vervangen worden. De gemeente ontvangt het advies om een tiental klokken opnieuw te laten gieten. Welke klokken dat exact zijn, blijft helaas onduidelijk. In de tussentijd wordt ook nog besloten om zeven klokken toe te voegen, waardoor het carillon 47 klokken telt. In de jaren 1960 besluit de gemeente echter toch dat de kwaliteit van het klokkenspel niet meer goed te krijgen is. De materialen die zijn gebruikt bij het herstel, waren van onvoldoende kwaliteit en niet in staat de schade volledig teniet te doen. Het carillon wordt bijna volledig vervangen, met uitzondering van zes achttiende-eeuwse klokken die worden gerestaureerd.
De oude klokken worden verkocht als oud ijzer. Waar de klokken gebleven zijn is onduidelijk, maar waar klok 9 hangt weten we het inmiddels: in een klokkenstoel in Hijken.
Oorlog in mijn Buurt – Verhalen van vroeger, verteld door jongeren van nu
Ter gelegenheid van 80 jaar Bevrijding sloegen de Gemeente Goes en Stichting In mijn Buurt de handen ineen voor het project Oorlog in mijn Buurt. Dit initiatief draait om echte ontmoetingen tussen jong en oud, waarbij jongeren het verleden ontdekken door de verhalen van mensen die het zelf meemaakten.
Leerlingen uit Goese basisschoolklassen begonnen het project met een gastles van het Gemeentearchief Goes. Daar doken ze in de lokale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding van Goes. Daarna gingen ze zelf op pad: in kleine groepjes bezochten ze ouderen die de oorlog aan den lijve hadden ondervonden.
Onder begeleiding van coördinator Nico Out en de stichting leerden de leerlingen hoe ze een goed interview voeren. Ze luisterden aandachtig naar de persoonlijke verhalen van de ooggetuigen, stelden vragen en leefden zich in. De gesprekken vonden plaats in de huiskamers van de ouderen – warme, persoonlijke ontmoetingen waarin geschiedenis opeens heel dichtbij kwam.
De leerlingen verwerkten de verhalen in hun eigen woorden en voerden ze op tijdens een indrukwekkende eindvoorstelling in Nieuwdorp. Ze spraken met overtuiging en inlevingsvermogen. Ouderen voelden zich gehoord, jongeren keken met andere ogen naar het verleden.
Met dit project gaven we herinneringen een gezicht en een stem. De leerlingen leerden meer dan historische feiten – ze leerden luisteren, verbinden en vertellen. Oorlog in mijn Buurt laat zien dat erfgoed leeft, juist als je het deelt.
Tijdens het bevrijdingsfestival in Vlissingen staan grote schermen met meer informatie over het project. In het najaar van 2025 wordt een tentoonstelling opgezet rondom Oorlog in mijn Buurt die in Goes geplaatst zal worden.
"
["_edit_last"]=>
string(1) "7"
["wider_content"]=>
string(1) "1"
["_wider_content"]=>
string(19) "field_65129630437f4"
["hide_title"]=>
string(1) "0"
["_hide_title"]=>
string(19) "field_6509a0b0983a3"
["hide_breadcrumbs"]=>
string(1) "0"
["_hide_breadcrumbs"]=>
string(19) "field_6511abbf2415d"
["floating_breadcrumbs"]=>
string(1) "0"
["_floating_breadcrumbs"]=>
string(19) "field_6512842afc997"
["text_over_banner"]=>
string(1) "0"
["_text_over_banner"]=>
string(19) "field_6512d6439ae35"
["loop_afbeelding"]=>
string(4) "7370"
["_loop_afbeelding"]=>
string(19) "field_650b04fc3443a"
["loop_titel"]=>
string(20) "Oorlog in mijn Buurt"
["_loop_titel"]=>
string(19) "field_650b065a3443c"
["loop_subtitel"]=>
string(25) "Oorlog in mijn Buurt Goes"
["_loop_subtitel"]=>
string(19) "field_65144485d77d4"
["loop_omschrijving"]=>
string(140) "In het teken van 80 jaar bevrijding is het educatieproject Oorlog in mijn Buurt opgezet in Goes. Een initiatief waar jong en oud samenkomt. "
["_loop_omschrijving"]=>
string(19) "field_650b065e3443d"
["loop"]=>
string(0) ""
["_loop"]=>
string(19) "field_650b05243443b"
["_yoast_wpseo_focuskw"]=>
string(25) "Oorlog in mijn Buurt Goes"
["_yoast_wpseo_metadesc"]=>
string(138) "Het project Oorlog in mijn Buurt in Goes koppelt basisschoolleerlingen aan ooggetuigen van de oorlog zodat de geschiedenis tastbaar wordt."
["_yoast_wpseo_linkdex"]=>
string(2) "69"
["_yoast_wpseo_content_score"]=>
string(2) "90"
["_yoast_wpseo_estimated-reading-time-minutes"]=>
string(1) "3"
["footnotes"]=>
string(0) ""
["_thumbnail_id"]=>
string(4) "7370"
["_yoast_wpseo_primary_category"]=>
string(0) ""
}
["___content":protected]=>
NULL
["_permalink":protected]=>
NULL
["_next":protected]=>
array(0) {
}
["_prev":protected]=>
array(0) {
}
["_css_class":protected]=>
NULL
["post_author"]=>
string(1) "7"
["post_content"]=>
string(3257) "
Oorlog in mijn Buurt – Verhalen van vroeger, verteld door jongeren van nu
Ter gelegenheid van 80 jaar Bevrijding sloegen de Gemeente Goes en Stichting In mijn Buurt de handen ineen voor het project Oorlog in mijn Buurt. Dit initiatief draait om echte ontmoetingen tussen jong en oud, waarbij jongeren het verleden ontdekken door de verhalen van mensen die het zelf meemaakten.
Leerlingen uit Goese basisschoolklassen begonnen het project met een gastles van het Gemeentearchief Goes. Daar doken ze in de lokale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding van Goes. Daarna gingen ze zelf op pad: in kleine groepjes bezochten ze ouderen die de oorlog aan den lijve hadden ondervonden.
Onder begeleiding van coördinator Nico Out en de stichting leerden de leerlingen hoe ze een goed interview voeren. Ze luisterden aandachtig naar de persoonlijke verhalen van de ooggetuigen, stelden vragen en leefden zich in. De gesprekken vonden plaats in de huiskamers van de ouderen – warme, persoonlijke ontmoetingen waarin geschiedenis opeens heel dichtbij kwam.
De leerlingen verwerkten de verhalen in hun eigen woorden en voerden ze op tijdens een indrukwekkende eindvoorstelling in Nieuwdorp. Ze spraken met overtuiging en inlevingsvermogen. Ouderen voelden zich gehoord, jongeren keken met andere ogen naar het verleden.
Met dit project gaven we herinneringen een gezicht en een stem. De leerlingen leerden meer dan historische feiten – ze leerden luisteren, verbinden en vertellen. Oorlog in mijn Buurt laat zien dat erfgoed leeft, juist als je het deelt.
Tijdens het bevrijdingsfestival in Vlissingen staan grote schermen met meer informatie over het project. In het najaar van 2025 wordt een tentoonstelling opgezet rondom Oorlog in mijn Buurt die in Goes geplaatst zal worden.
"
["post_date"]=>
string(19) "2025-04-24 11:45:15"
["post_excerpt"]=>
string(302) "Ter gelegenheid van 80 jaar Bevrijding sloegen de Gemeente Goes en Stichting In mijn Buurt de handen ineen voor het project Oorlog in mijn Buurt. Dit initiatief draait om echte ontmoetingen tussen jong en oud, waarbij jongeren het verleden ontdekken door de verhalen van mensen die het zelf meemaakten."
["post_parent"]=>
int(0)
["post_status"]=>
string(7) "publish"
["post_title"]=>
string(20) "Oorlog in mijn Buurt"
["post_type"]=>
string(4) "post"
["slug"]=>
string(17) "oorloginmijnbuurt"
["__type":protected]=>
NULL
["_edit_lock"]=>
string(12) "1749133564:7"
["prose_content"]=>
string(3820) "
Oorlog in mijn Buurt
Oorlog in mijn Buurt – Verhalen van vroeger, verteld door jongeren van nu
Ter gelegenheid van 80 jaar Bevrijding sloegen de Gemeente Goes en Stichting In mijn Buurt de handen ineen voor het project Oorlog in mijn Buurt. Dit initiatief draait om echte ontmoetingen tussen jong en oud, waarbij jongeren het verleden ontdekken door de verhalen van mensen die het zelf meemaakten.
Leerlingen uit Goese basisschoolklassen begonnen het project met een gastles van het Gemeentearchief Goes. Daar doken ze in de lokale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding van Goes. Daarna gingen ze zelf op pad: in kleine groepjes bezochten ze ouderen die de oorlog aan den lijve hadden ondervonden.
Onder begeleiding van coördinator Nico Out en de stichting leerden de leerlingen hoe ze een goed interview voeren. Ze luisterden aandachtig naar de persoonlijke verhalen van de ooggetuigen, stelden vragen en leefden zich in. De gesprekken vonden plaats in de huiskamers van de ouderen – warme, persoonlijke ontmoetingen waarin geschiedenis opeens heel dichtbij kwam.
De leerlingen verwerkten de verhalen in hun eigen woorden en voerden ze op tijdens een indrukwekkende eindvoorstelling in Nieuwdorp. Ze spraken met overtuiging en inlevingsvermogen. Ouderen voelden zich gehoord, jongeren keken met andere ogen naar het verleden.
Met dit project gaven we herinneringen een gezicht en een stem. De leerlingen leerden meer dan historische feiten – ze leerden luisteren, verbinden en vertellen. Oorlog in mijn Buurt laat zien dat erfgoed leeft, juist als je het deelt.
Tijdens het bevrijdingsfestival in Vlissingen staan grote schermen met meer informatie over het project. In het najaar van 2025 wordt een tentoonstelling opgezet rondom Oorlog in mijn Buurt die in Goes geplaatst zal worden.
Derde Nationale Vrouwenfestival in Amsterdamse Bos – Foto door Croes, Rob C. / Anefo
Maart is officieel queer geschiedenismaand. Aardig om eens terug te kijken naar eerdere ‘roze’ manifestaties in Goes en om speciaal eens te focussen op de damesliefde, die zich – toepasselijk – vooral in de Zusterstraat afspeelde. In Krantenbank Zeeland is van alles te vinden.
De Roze Karavaan
Op 23 juni 1981 doet de ‘Roze Karavaan’ een homo-manifestatie in de Goese binnenstad aan, zo melden de PZC, de Zierikzeesche Nieuwsbode en De Stem. Met straattoneel, informatiestand en een fototentoonstelling. De manifestatie is opgezet door het Roze Front in Breda, samen met plaatselijke werkgroepen homofilie in Zeeland. Deze zijn vermoedelijk gelieerd aan het COC. In de jaren erna komt de Roze Karavaan opnieuw naar Goes, in 1982 en 1983. Vervolgens wordt het stil. In 1985 organiseert het Gay Promotion Team in ’t Beest de Zeeuwse Homomanifestatie, maar dat wil, zo bericht de PZC van 25 mei 1985, niets van doen hebben met de Roze Karavaan.
Het COC is de oudste nog bestaande belangenvereniging voor homoseksuelen, lesbiennes, biseksuelen en transgenders en werd in 1946 opgericht in Amsterdam. In Zeeland gaat de geschiedenis terug tot 1969 met het ontstaan van De Werkgroep Homofilie Walcheren. In de jaren tachtig is er een poging gedaan om een Zeeuwse afdeling van het COC op te richten maar deze is half jaren tachtig opgeheven (bron website COC Zeeland). Toch, zo weten we uit eigen herinnering, zijn er eind jaren tachtig nog wel informele COC-bijeenkomsten in Goes, maandelijks op zondagavonden, eerst in het vroegere restaurant Slot Ostende, later in Café-Galerie La Strada.
Lesbische werkgroep Prima Donna en Jet in Goes
→
Die bestaande plaatselijke werkgroepen voorzien blijkbaar niet voor iedereen in een behoefte, want in 1984 wordt een groep speciaal voor vrouwen opgericht. De PZC van 8 juni maakt melding van de oprichting van de nieuwe Zeeuwse werkroep Prima Donna, die zich gaat richten op lesbische vrouwen in de provincie. In de bestaande homo-werkgroepen komen deze vrouwen nauwelijks aan bod, is de motivatie. De aftrap zal op 29 juni zijn, want die datum viel in de nationale Roze Week. De werkgroep wil overigens wel gaan samenwerken met die homogroepen en ook met de COC-afdeling Zeeland die in oprichting is. In het begin zullen vooral ontspannende dingen georganiseerd worden, zoals film en theater. Later zal dan gekeken worden of er bijvoorbeeld behoefte is aan praatgroepen. ‘Nu zijn er nog sommige vrouwen die van tijd tot tijd de provincie uitgaan om een dagje lesbisch te kunnen zijn’.
Prima Donna vindt onderdak in Vrouwenontmoetingscentrum Jet in de Zusterstraat, bericht de PZC van 7 september 1984. Het vrouwenontmoetingscentrum was een jaar eerder geopend, door een medewerkster van het provinciale bureau Welzijn. Vrouwenemancipatie was het belangrijkste doel.
Prima Donna houdt de eerste bijeenkomst in Jet op 16 september 1984. Twee keer per maand zullen er activiteiten zijn. In de PZC, De Stem, de Bevelander, Faam, Scheldebode en Zierikzeesche Nieuwsbode van de komende jaren zijn vele aankondigingen van de activiteiten te vinden. Elke maand is er Vrouwencafé en ook elke maand een themamiddag. In 1984 worden bijvoorbeeld de films Weggehen om anzukommen en Mädchen in Uniform vertoond. De laatste is een film uit 1931, een wereldwijd succes en een van de eerste films waarin lesbische personages voorkomen. Zanggroep De Houten Kelen treedt een keer op, er is een gezellige middag met informatiemateriaal en een bijeenkomst met het thema ‘Uitkomen voor’. Met Kerst is er livemuziek door een gelegenheidsformatie van ‘muziekminnende gevoelsgenotes.’ De PZC meldt hierover dat er ongeveer vijfentwintig vrouwen en kinderen aan de kerstbijeenkomst deelnamen en voorts dat Prima Donna in de eerste maanden van 1985 zal doorgaan met de contactmiddagen in Jet.
In dat jaar worden weer films vertoond, zoals Het gaat wel weer over, Twee vrouwen, Lianne en een komische film. Themabijeenkomsten gaan over onderwerpen als ‘Kunst en cultuur voor en door vrouwen’, ‘Biseksualiteit, hoe is het om van mannen én vrouwen te kunnen houden en wat dit bijvoorbeeld tot gevolgen heeft wanneer je getrouwd bent’ en over ‘Geloof en homoseksualiteit’. Elly de Waard houdt een voordracht van haar gedichten. Ze brengen een keer een bezoek aan het COC-feest in Bergen op Zoom. Er zijn bijeenkomsten met ‘gelegenheid tot swingen, praten en informatie inwinnen’ en spelletjesmiddagen.
Het eenjarig bestaan wordt gevierd met het eerste Zeeuwse Vrouwenfeest in ’t Pand in Middelburg. Het Antwerpse vrouwencabaret Puur en Ongezoet brengt het avondvullende programma De frappante fabels van Filomena Fantasia, een kritisch stuk over de confrontatie tussen dromen en verwachtingen met de dagelijkse realiteit. Zaken als uiterlijk en borstkanker komen aan de orde en problemen die alleenstaande vrouwen en lesbiennes ondervinden bij het zoeken naar onderdak. Ook de vrouwenbeweging zelf wordt aan een kritisch onderzoek onderworpen. De PZC van 21 juni wijdt een bespreking aan de verjaardag, “Prima Donna blijkt in een grote behoefte te voorzien.” Ruim honderd vrouwen uit heel Zeeland, ook wel uit Bergen op Zoom en Antwerpen zijn op het feest afgekomen. En er zijn plannen om in Zeeuws-Vlaanderen een eigen werkgroep op te richten.
Manhuistuin, locatie van Jet en Prima Donna. Gefotografeerd door Jolanda Bosselaar.
Op 26 juni wijdt de PZC een beschouwend artikel aan het vrouwencentrum in de Zusterstraat, ‘Vrouwencentrum Jet redelijk tevreden over afgelopen jaar’, waarin de bestuursleden aan het woord komen. De opkomst valt nog een beetje tegen, van drie tot twaalf vrouwen. Dat wordt geweten aan de interne verhuizing in het gebouw, niet nader genoemde strubbelingen en het korte bestaan. “Veel vrouwen kijken toch nog een beetje vreemd tegen ons aan, omdat hier bijvoorbeeld ook lesbische vrouwen komen. Ook blijkt er een vertekend beeld te bestaan van feministes. Veel vrouwen hebben dan toch het idee van slonzige types. Als ze dan hier komen valt hun mond open van verbazing, want dan blijkt hier alles netjes te zijn. Je ziet ze dan denken: het valt toch wel mee. Het zijn heel gewone vrouwen.”
De kranten blijven de jaren daarna ook steevast berichten over de tweewekelijkse bijeenkomsten van Prima Donna. Muziek, swingen, cabaret, theater, films, spelletjes, of ‘zo maar wat gezelligheid’. Veel, nog steeds wel modern aandoende thema’s komen voorbij. Transseksualiteit, lesbisch ouderschap, vrouwenliteratuur, mannelijke en vrouwelijke aspecten van de mens, lesbische vrouwen in andere culturen, diverse esoterische onderwerpen in relatie tot seksualiteit, SM, uitkomen voor lesbisch zijn, zwanger worden door kunstmatige inseminatie, discriminatie, aids, genetische manipulatie en voorplantingstechnologie. Maar ook ‘gewonere’ activiteiten zoals paaseieren zoeken, barbecue, wandelen, fietsen en samenzijn met Kerst. Jaarlijks wordt een Vrouwenfeest georganiseerd, in Goes of Middelburg. Er is samenwerking. Met de afdeling Zeeland van de Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit wordt een subsidieaanvraag bij de Goese emancipatiecommissie van 900 gulden gedaan. Ze willen op 5 september een grote roze driehoek spannen op de hoek Grote Markt- Lange Kerkstraat. Aanleiding is de oprichting van het Nationale Homomonument in Amsterdam. Samen met FNV-vrouwen en Vrouwenontmoetingscentrum organiseren ze in Slot Oostende de internationale Vrouwendag op 8 maart 1988. Verblijfsrecht voor migrantenvrouwen staat centraal, er is een informatiemarkt over cursussen en het gaat over ‘indringen in typische mannensectoren.’ De PZC van 9 maart meldt dat de activiteit, geopend door de echtgenote van de burgemeester, redelijk bezocht werd.
Bij het vijfjarig bestaan heeft Prima Donna negentig leden, blijkt uit een stuk in de PZC van 26 oktober 1989. ‘Prima Donna wil meer bekendheid’ is de kop, en de bovenkop is ‘Homoseksualiteit wordt verzwegen’. Op het platteland blijkt het moeilijk met gelijkgestemden in contact te komen, zo wordt gezegd. Toch melden de kranten dat activiteiten van Prima Donna steeds slechter bezocht worden. Op 1 november 1990 komt het abrupte bericht dat de ‘Zeeuwse werkgroep Prima Donna stopt met activiteiten’. De belangstelling is de laatste anderhalf jaar te veel afgenomen. Werden bijeenkomsten eerder bezocht door twintig à vijfentwintig vrouwen, de laatste tijd zes of zeven. Spoedig daarna is ook Jet opgeheven.
Weet jij meer over de queergeschiedenis van Goes? We zijn op zoek naar vertellers! Neem contact met ons op door te mailen naar gemeentearchief@goes.nl.
"
["_edit_last"]=>
string(1) "7"
["wider_content"]=>
string(1) "1"
["_wider_content"]=>
string(19) "field_65129630437f4"
["hide_title"]=>
string(1) "1"
["_hide_title"]=>
string(19) "field_6509a0b0983a3"
["hide_breadcrumbs"]=>
string(1) "0"
["_hide_breadcrumbs"]=>
string(19) "field_6511abbf2415d"
["floating_breadcrumbs"]=>
string(1) "1"
["_floating_breadcrumbs"]=>
string(19) "field_6512842afc997"
["text_over_banner"]=>
string(1) "0"
["_text_over_banner"]=>
string(19) "field_6512d6439ae35"
["loop_afbeelding"]=>
string(4) "7148"
["_loop_afbeelding"]=>
string(19) "field_650b04fc3443a"
["loop_titel"]=>
string(28) "Queer Geschiedenismaand 2025"
["_loop_titel"]=>
string(19) "field_650b065a3443c"
["loop_subtitel"]=>
string(0) ""
["_loop_subtitel"]=>
string(19) "field_65144485d77d4"
["loop_omschrijving"]=>
string(86) "Een inkijkje in verschillende 'roze' manifestaties in Goes van de afgelopen decennia. "
["_loop_omschrijving"]=>
string(19) "field_650b065e3443d"
["loop"]=>
string(0) ""
["_loop"]=>
string(19) "field_650b05243443b"
["_yoast_wpseo_content_score"]=>
string(2) "30"
["_yoast_wpseo_estimated-reading-time-minutes"]=>
string(1) "8"
["_yoast_wpseo_focuskw"]=>
string(33) "Is er Queer geschiedenis in Goes?"
["_yoast_wpseo_metadesc"]=>
string(111) "Maart is queer geschiedenismaand. Lees hier meer over de 'roze' initiatieven in Goes van de afgelopen decennia."
["_yoast_wpseo_linkdex"]=>
string(2) "57"
["_thumbnail_id"]=>
string(4) "7148"
["_yoast_wpseo_primary_category"]=>
string(0) ""
}
["___content":protected]=>
NULL
["_permalink":protected]=>
NULL
["_next":protected]=>
array(0) {
}
["_prev":protected]=>
array(0) {
}
["_css_class":protected]=>
NULL
["post_author"]=>
string(1) "7"
["post_content"]=>
string(11837) "
Maart is officieel queer geschiedenismaand. Aardig om eens terug te kijken naar eerdere ‘roze’ manifestaties in Goes en om speciaal eens te focussen op de damesliefde, die zich - toepasselijk - vooral in de Zusterstraat afspeelde. In Krantenbank Zeeland is van alles te vinden.
De Roze Karavaan
Op 23 juni 1981 doet de ‘Roze Karavaan’ een homo-manifestatie in de Goese binnenstad aan, zo melden de PZC, de Zierikzeesche Nieuwsbode en De Stem. Met straattoneel, informatiestand en een fototentoonstelling. De manifestatie is opgezet door het Roze Front in Breda, samen met plaatselijke werkgroepen homofilie in Zeeland. Deze zijn vermoedelijk gelieerd aan het COC. In de jaren erna komt de Roze Karavaan opnieuw naar Goes, in 1982 en 1983. Vervolgens wordt het stil. In 1985 organiseert het Gay Promotion Team in ’t Beest de Zeeuwse Homomanifestatie, maar dat wil, zo bericht de PZC van 25 mei 1985, niets van doen hebben met de Roze Karavaan.
Het COC is de oudste nog bestaande belangenvereniging voor homoseksuelen, lesbiennes, biseksuelen en transgenders en werd in 1946 opgericht in Amsterdam. In Zeeland gaat de geschiedenis terug tot 1969 met het ontstaan van De Werkgroep Homofilie Walcheren. In de jaren tachtig is er een poging gedaan om een Zeeuwse afdeling van het COC op te richten maar deze is half jaren tachtig opgeheven (bron website COC Zeeland). Toch, zo weten we uit eigen herinnering, zijn er eind jaren tachtig nog wel informele COC-bijeenkomsten in Goes, maandelijks op zondagavonden, eerst in het vroegere restaurant Slot Ostende, later in Café-Galerie La Strada.
Prima Donna houdt de eerste bijeenkomst in Jet op 16 september 1984. Twee keer per maand zullen er activiteiten zijn. In de PZC, De Stem, de Bevelander, Faam, Scheldebode en Zierikzeesche Nieuwsbode van de komende jaren zijn vele aankondigingen van de activiteiten te vinden. Elke maand is er Vrouwencafé en ook elke maand een themamiddag. In 1984 worden bijvoorbeeld de films Weggehen om anzukommen en Mädchen in Uniform vertoond. De laatste is een film uit 1931, een wereldwijd succes en een van de eerste films waarin lesbische personages voorkomen. Zanggroep De Houten Kelen treedt een keer op, er is een gezellige middag met informatiemateriaal en een bijeenkomst met het thema ‘Uitkomen voor’. Met Kerst is er livemuziek door een gelegenheidsformatie van ‘muziekminnende gevoelsgenotes.’ De PZC meldt hierover dat er ongeveer vijfentwintig vrouwen en kinderen aan de kerstbijeenkomst deelnamen en voorts dat Prima Donna in de eerste maanden van 1985 zal doorgaan met de contactmiddagen in Jet.
In dat jaar worden weer films vertoond, zoals Het gaat wel weer over, Twee vrouwen, Lianne en een komische film. Themabijeenkomsten gaan over onderwerpen als ‘Kunst en cultuur voor en door vrouwen’, ‘Biseksualiteit, hoe is het om van mannen én vrouwen te kunnen houden en wat dit bijvoorbeeld tot gevolgen heeft wanneer je getrouwd bent’ en over ‘Geloof en homoseksualiteit’. Elly de Waard houdt een voordracht van haar gedichten. Ze brengen een keer een bezoek aan het COC-feest in Bergen op Zoom. Er zijn bijeenkomsten met ‘gelegenheid tot swingen, praten en informatie inwinnen’ en spelletjesmiddagen.
Het eenjarig bestaan wordt gevierd met het eerste Zeeuwse Vrouwenfeest in ’t Pand in Middelburg. Het Antwerpse vrouwencabaret Puur en Ongezoet brengt het avondvullende programma De frappante fabels van Filomena Fantasia, een kritisch stuk over de confrontatie tussen dromen en verwachtingen met de dagelijkse realiteit. Zaken als uiterlijk en borstkanker komen aan de orde en problemen die alleenstaande vrouwen en lesbiennes ondervinden bij het zoeken naar onderdak. Ook de vrouwenbeweging zelf wordt aan een kritisch onderzoek onderworpen. De PZC van 21 juni wijdt een bespreking aan de verjaardag, “Prima Donna blijkt in een grote behoefte te voorzien.” Ruim honderd vrouwen uit heel Zeeland, ook wel uit Bergen op Zoom en Antwerpen zijn op het feest afgekomen. En er zijn plannen om in Zeeuws-Vlaanderen een eigen werkgroep op te richten.
Manhuistuin, locatie van Jet en Prima Donna. Gefotografeerd door Jolanda Bosselaar.
Op 26 juni wijdt de PZC een beschouwend artikel aan het vrouwencentrum in de Zusterstraat, ‘Vrouwencentrum Jet redelijk tevreden over afgelopen jaar’, waarin de bestuursleden aan het woord komen. De opkomst valt nog een beetje tegen, van drie tot twaalf vrouwen. Dat wordt geweten aan de interne verhuizing in het gebouw, niet nader genoemde strubbelingen en het korte bestaan. “Veel vrouwen kijken toch nog een beetje vreemd tegen ons aan, omdat hier bijvoorbeeld ook lesbische vrouwen komen. Ook blijkt er een vertekend beeld te bestaan van feministes. Veel vrouwen hebben dan toch het idee van slonzige types. Als ze dan hier komen valt hun mond open van verbazing, want dan blijkt hier alles netjes te zijn. Je ziet ze dan denken: het valt toch wel mee. Het zijn heel gewone vrouwen.”
De kranten blijven de jaren daarna ook steevast berichten over de tweewekelijkse bijeenkomsten van Prima Donna. Muziek, swingen, cabaret, theater, films, spelletjes, of ‘zo maar wat gezelligheid’. Veel, nog steeds wel modern aandoende thema’s komen voorbij. Transseksualiteit, lesbisch ouderschap, vrouwenliteratuur, mannelijke en vrouwelijke aspecten van de mens, lesbische vrouwen in andere culturen, diverse esoterische onderwerpen in relatie tot seksualiteit, SM, uitkomen voor lesbisch zijn, zwanger worden door kunstmatige inseminatie, discriminatie, aids, genetische manipulatie en voorplantingstechnologie. Maar ook ‘gewonere’ activiteiten zoals paaseieren zoeken, barbecue, wandelen, fietsen en samenzijn met Kerst. Jaarlijks wordt een Vrouwenfeest georganiseerd, in Goes of Middelburg. Er is samenwerking. Met de afdeling Zeeland van de Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit wordt een subsidieaanvraag bij de Goese emancipatiecommissie van 900 gulden gedaan. Ze willen op 5 september een grote roze driehoek spannen op de hoek Grote Markt- Lange Kerkstraat. Aanleiding is de oprichting van het Nationale Homomonument in Amsterdam. Samen met FNV-vrouwen en Vrouwenontmoetingscentrum organiseren ze in Slot Oostende de internationale Vrouwendag op 8 maart 1988. Verblijfsrecht voor migrantenvrouwen staat centraal, er is een informatiemarkt over cursussen en het gaat over ‘indringen in typische mannensectoren.’ De PZC van 9 maart meldt dat de activiteit, geopend door de echtgenote van de burgemeester, redelijk bezocht werd.
Bij het vijfjarig bestaan heeft Prima Donna negentig leden, blijkt uit een stuk in de PZC van 26 oktober 1989. ‘Prima Donna wil meer bekendheid’ is de kop, en de bovenkop is ‘Homoseksualiteit wordt verzwegen’. Op het platteland blijkt het moeilijk met gelijkgestemden in contact te komen, zo wordt gezegd. Toch melden de kranten dat activiteiten van Prima Donna steeds slechter bezocht worden. Op 1 november 1990 komt het abrupte bericht dat de ‘Zeeuwse werkgroep Prima Donna stopt met activiteiten’. De belangstelling is de laatste anderhalf jaar te veel afgenomen. Werden bijeenkomsten eerder bezocht door twintig à vijfentwintig vrouwen, de laatste tijd zes of zeven. Spoedig daarna is ook Jet opgeheven.
Weet jij meer over de queergeschiedenis van Goes? We zijn op zoek naar vertellers! Neem contact met ons op door te mailen naar gemeentearchief@goes.nl.
"
["post_date"]=>
string(19) "2025-03-25 15:32:45"
["post_excerpt"]=>
string(234) "Maart is officieel queer geschiedenismaand. Aardig om eens terug te kijken naar eerdere ‘roze’ manifestaties in Goes en om speciaal eens te focussen op de damesliefde, die zich - toepasselijk - vooral in de Zusterstraat afspeelde."
["post_parent"]=>
int(0)
["post_status"]=>
string(7) "publish"
["post_title"]=>
string(28) "Queer Geschiedenismaand 2025"
["post_type"]=>
string(4) "post"
["slug"]=>
string(28) "queer-geschiedenismaand-2025"
["__type":protected]=>
NULL
["_edit_lock"]=>
string(12) "1749719119:7"
["prose_content"]=>
string(16630) "
Queer Geschiedenismaand 2025
Derde Nationale Vrouwenfestival in Amsterdamse Bos – Foto door Croes, Rob C. / Anefo
Maart is officieel queer geschiedenismaand. Aardig om eens terug te kijken naar eerdere ‘roze’ manifestaties in Goes en om speciaal eens te focussen op de damesliefde, die zich – toepasselijk – vooral in de Zusterstraat afspeelde. In Krantenbank Zeeland is van alles te vinden.
De Roze Karavaan
Op 23 juni 1981 doet de ‘Roze Karavaan’ een homo-manifestatie in de Goese binnenstad aan, zo melden de PZC, de Zierikzeesche Nieuwsbode en De Stem. Met straattoneel, informatiestand en een fototentoonstelling. De manifestatie is opgezet door het Roze Front in Breda, samen met plaatselijke werkgroepen homofilie in Zeeland. Deze zijn vermoedelijk gelieerd aan het COC. In de jaren erna komt de Roze Karavaan opnieuw naar Goes, in 1982 en 1983. Vervolgens wordt het stil. In 1985 organiseert het Gay Promotion Team in ’t Beest de Zeeuwse Homomanifestatie, maar dat wil, zo bericht de PZC van 25 mei 1985, niets van doen hebben met de Roze Karavaan.
Het COC is de oudste nog bestaande belangenvereniging voor homoseksuelen, lesbiennes, biseksuelen en transgenders en werd in 1946 opgericht in Amsterdam. In Zeeland gaat de geschiedenis terug tot 1969 met het ontstaan van De Werkgroep Homofilie Walcheren. In de jaren tachtig is er een poging gedaan om een Zeeuwse afdeling van het COC op te richten maar deze is half jaren tachtig opgeheven (bron website COC Zeeland). Toch, zo weten we uit eigen herinnering, zijn er eind jaren tachtig nog wel informele COC-bijeenkomsten in Goes, maandelijks op zondagavonden, eerst in het vroegere restaurant Slot Ostende, later in Café-Galerie La Strada.
Lesbische werkgroep Prima Donna en Jet in Goes
→
Die bestaande plaatselijke werkgroepen voorzien blijkbaar niet voor iedereen in een behoefte, want in 1984 wordt een groep speciaal voor vrouwen opgericht. De PZC van 8 juni maakt melding van de oprichting van de nieuwe Zeeuwse werkroep Prima Donna, die zich gaat richten op lesbische vrouwen in de provincie. In de bestaande homo-werkgroepen komen deze vrouwen nauwelijks aan bod, is de motivatie. De aftrap zal op 29 juni zijn, want die datum viel in de nationale Roze Week. De werkgroep wil overigens wel gaan samenwerken met die homogroepen en ook met de COC-afdeling Zeeland die in oprichting is. In het begin zullen vooral ontspannende dingen georganiseerd worden, zoals film en theater. Later zal dan gekeken worden of er bijvoorbeeld behoefte is aan praatgroepen. ‘Nu zijn er nog sommige vrouwen die van tijd tot tijd de provincie uitgaan om een dagje lesbisch te kunnen zijn’.
Prima Donna vindt onderdak in Vrouwenontmoetingscentrum Jet in de Zusterstraat, bericht de PZC van 7 september 1984. Het vrouwenontmoetingscentrum was een jaar eerder geopend, door een medewerkster van het provinciale bureau Welzijn. Vrouwenemancipatie was het belangrijkste doel.
Prima Donna houdt de eerste bijeenkomst in Jet op 16 september 1984. Twee keer per maand zullen er activiteiten zijn. In de PZC, De Stem, de Bevelander, Faam, Scheldebode en Zierikzeesche Nieuwsbode van de komende jaren zijn vele aankondigingen van de activiteiten te vinden. Elke maand is er Vrouwencafé en ook elke maand een themamiddag. In 1984 worden bijvoorbeeld de films Weggehen om anzukommen en Mädchen in Uniform vertoond. De laatste is een film uit 1931, een wereldwijd succes en een van de eerste films waarin lesbische personages voorkomen. Zanggroep De Houten Kelen treedt een keer op, er is een gezellige middag met informatiemateriaal en een bijeenkomst met het thema ‘Uitkomen voor’. Met Kerst is er livemuziek door een gelegenheidsformatie van ‘muziekminnende gevoelsgenotes.’ De PZC meldt hierover dat er ongeveer vijfentwintig vrouwen en kinderen aan de kerstbijeenkomst deelnamen en voorts dat Prima Donna in de eerste maanden van 1985 zal doorgaan met de contactmiddagen in Jet.
In dat jaar worden weer films vertoond, zoals Het gaat wel weer over, Twee vrouwen, Lianne en een komische film. Themabijeenkomsten gaan over onderwerpen als ‘Kunst en cultuur voor en door vrouwen’, ‘Biseksualiteit, hoe is het om van mannen én vrouwen te kunnen houden en wat dit bijvoorbeeld tot gevolgen heeft wanneer je getrouwd bent’ en over ‘Geloof en homoseksualiteit’. Elly de Waard houdt een voordracht van haar gedichten. Ze brengen een keer een bezoek aan het COC-feest in Bergen op Zoom. Er zijn bijeenkomsten met ‘gelegenheid tot swingen, praten en informatie inwinnen’ en spelletjesmiddagen.
Het eenjarig bestaan wordt gevierd met het eerste Zeeuwse Vrouwenfeest in ’t Pand in Middelburg. Het Antwerpse vrouwencabaret Puur en Ongezoet brengt het avondvullende programma De frappante fabels van Filomena Fantasia, een kritisch stuk over de confrontatie tussen dromen en verwachtingen met de dagelijkse realiteit. Zaken als uiterlijk en borstkanker komen aan de orde en problemen die alleenstaande vrouwen en lesbiennes ondervinden bij het zoeken naar onderdak. Ook de vrouwenbeweging zelf wordt aan een kritisch onderzoek onderworpen. De PZC van 21 juni wijdt een bespreking aan de verjaardag, “Prima Donna blijkt in een grote behoefte te voorzien.” Ruim honderd vrouwen uit heel Zeeland, ook wel uit Bergen op Zoom en Antwerpen zijn op het feest afgekomen. En er zijn plannen om in Zeeuws-Vlaanderen een eigen werkgroep op te richten.
Manhuistuin, locatie van Jet en Prima Donna. Gefotografeerd door Jolanda Bosselaar.
Op 26 juni wijdt de PZC een beschouwend artikel aan het vrouwencentrum in de Zusterstraat, ‘Vrouwencentrum Jet redelijk tevreden over afgelopen jaar’, waarin de bestuursleden aan het woord komen. De opkomst valt nog een beetje tegen, van drie tot twaalf vrouwen. Dat wordt geweten aan de interne verhuizing in het gebouw, niet nader genoemde strubbelingen en het korte bestaan. “Veel vrouwen kijken toch nog een beetje vreemd tegen ons aan, omdat hier bijvoorbeeld ook lesbische vrouwen komen. Ook blijkt er een vertekend beeld te bestaan van feministes. Veel vrouwen hebben dan toch het idee van slonzige types. Als ze dan hier komen valt hun mond open van verbazing, want dan blijkt hier alles netjes te zijn. Je ziet ze dan denken: het valt toch wel mee. Het zijn heel gewone vrouwen.”
De kranten blijven de jaren daarna ook steevast berichten over de tweewekelijkse bijeenkomsten van Prima Donna. Muziek, swingen, cabaret, theater, films, spelletjes, of ‘zo maar wat gezelligheid’. Veel, nog steeds wel modern aandoende thema’s komen voorbij. Transseksualiteit, lesbisch ouderschap, vrouwenliteratuur, mannelijke en vrouwelijke aspecten van de mens, lesbische vrouwen in andere culturen, diverse esoterische onderwerpen in relatie tot seksualiteit, SM, uitkomen voor lesbisch zijn, zwanger worden door kunstmatige inseminatie, discriminatie, aids, genetische manipulatie en voorplantingstechnologie. Maar ook ‘gewonere’ activiteiten zoals paaseieren zoeken, barbecue, wandelen, fietsen en samenzijn met Kerst. Jaarlijks wordt een Vrouwenfeest georganiseerd, in Goes of Middelburg. Er is samenwerking. Met de afdeling Zeeland van de Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit wordt een subsidieaanvraag bij de Goese emancipatiecommissie van 900 gulden gedaan. Ze willen op 5 september een grote roze driehoek spannen op de hoek Grote Markt- Lange Kerkstraat. Aanleiding is de oprichting van het Nationale Homomonument in Amsterdam. Samen met FNV-vrouwen en Vrouwenontmoetingscentrum organiseren ze in Slot Oostende de internationale Vrouwendag op 8 maart 1988. Verblijfsrecht voor migrantenvrouwen staat centraal, er is een informatiemarkt over cursussen en het gaat over ‘indringen in typische mannensectoren.’ De PZC van 9 maart meldt dat de activiteit, geopend door de echtgenote van de burgemeester, redelijk bezocht werd.
Bij het vijfjarig bestaan heeft Prima Donna negentig leden, blijkt uit een stuk in de PZC van 26 oktober 1989. ‘Prima Donna wil meer bekendheid’ is de kop, en de bovenkop is ‘Homoseksualiteit wordt verzwegen’. Op het platteland blijkt het moeilijk met gelijkgestemden in contact te komen, zo wordt gezegd. Toch melden de kranten dat activiteiten van Prima Donna steeds slechter bezocht worden. Op 1 november 1990 komt het abrupte bericht dat de ‘Zeeuwse werkgroep Prima Donna stopt met activiteiten’. De belangstelling is de laatste anderhalf jaar te veel afgenomen. Werden bijeenkomsten eerder bezocht door twintig à vijfentwintig vrouwen, de laatste tijd zes of zeven. Spoedig daarna is ook Jet opgeheven.
Weet jij meer over de queergeschiedenis van Goes? We zijn op zoek naar vertellers! Neem contact met ons op door te mailen naar gemeentearchief@goes.nl.
Tijdens de feestdagen hanteert het Gemeentearchief Goes andere openingstijden dan gebruikelijk.
De studiezaal, normaal gesproken geopend op maandag en dinsdag, is vanwege de feestdagen gesloten op 23 en 24 december, en 30 en 31 december. Informatieverzoeken worden mogelijk later beantwoordt dan je van ons gewend bent. Op 6 januari tussen 9:00-12:30 ben je weer welkom in onze studiezaal.
Tijdens de feestdagen hanteert het Gemeentearchief Goes andere openingstijden dan gebruikelijk.
De studiezaal, normaal gesproken geopend op maandag en dinsdag, is vanwege de feestdagen gesloten op 23 en 24 december, en 30 en 31 december. Informatieverzoeken worden mogelijk later beantwoordt dan je van ons gewend bent. Op 6 januari tussen 9:00-12:30 ben je weer welkom in onze studiezaal.
Tijdens de feestdagen hanteert het Gemeentearchief Goes andere openingstijden dan gebruikelijk.
De studiezaal, normaal gesproken geopend op maandag en dinsdag, is vanwege de feestdagen gesloten op 23 en 24 december, en 30 en 31 december. Informatieverzoeken worden mogelijk later beantwoordt dan je van ons gewend bent. Op 6 januari tussen 9:00-12:30 ben je weer welkom in onze studiezaal.
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. 'Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … 'Het voorafgaande 'Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum' ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… ...) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
In het Gemeentearchief Goes liggen drie middeleeuwse manuscripten, waarbij Missaal 1 en Missaal 2 uit de Grote of Maria Magdalenakerk van Goes komen, terwijl Missaal 3 is geschreven voor gebruik onder de Dominicanen. Vergeleken met de andere twee is Missaal 3 een minder imposant handschrift, maar daardoor zeker niet minder interessant, en wordt het omringd door allerlei raadsels.
Met afmetingen van 19 x 12,5 cm is dit een handzaam handschrift, makkelijk om mee te nemen. Het is nog steeds gebonden in de oorspronkelijke leren band met afdrukken van hete metalen stempels. Hierbij vallen vooral de achtpuntig sterretjes of bloemetjes tussen de vierkante en ruitvormige driedubbele lijnen op (afb. 1). De sloten zijn verloren gegaan, maar de klampen zijn bewaard gebleven. Het telt iv+254 folia, die echter niet genummerd zijn (er zal verder verwezen worden naar de scans genummerd 1-522 in de digitale presentatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Afb. 1: Leren band met gestempelde lijnen en sterretjes of bloemetjes (scan 1).
Een dominicaanse kalender
Net als bij de Missalen 1 en 2 begint ook Missaal 3 met een kalender, maar het is niet de kalender van het bisdom van Utrecht zoals bij de andere twee. Opvallend zijn bijvoorbeeld de feestdagen geschreven in rood voor de Translatio beati Dominici (‘Translatie van de gezegende Dominicus’) op 24 mei (scan 17) en Beati Dominici confessoris. (‘Van de gezegende Dominicus de belijder’) op 5 augustus (scan 20). Een translatio is het plaatsen van de beenderen van een heilige in zijn rustplaats, en de viering ervan was alleen aan de belangrijkste heiligen voorbehouden. In dit geval gaat het om Dominic de Guzmán (1170-1221), de stichter van de Orde van de Predikheren of Dominicanen. De Dominicanen richtten zich op het bestrijden van ketterij. Ze waren hiervoor geschoold in de theologie en bewogen zich tussen de mensen in plaats van zich in een klooster af te zonderen. Dit missaal heeft dus de kalender van de Dominicaanse Orde. Er zijn ook feestdagen voor andere dominicaanse heiligen, zoals de martelaar Petrus van Verona op 29 april en de geleerde Thomas Aquinas op 7 maart. De viering van Aquinas’ translatio op 28 januari duidt op een datum na 1370, toen deze feestdag werd ingesteld nadat zijn beenderen een jaar eerder waren ondergebracht in een kerk in Toulouse. Dominicaanse feestdagen die werden ingesteld na die datum ontbreken, zoals de translatio van Peter van Verona (1205-1252) op 7 mei, ingesteld in 1388, of Maria Visitatie op 2 juli (sinds 1969 op 31 mei), ingesteld in 1389, en overgenomen door de Dominicanen in 1401. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van een datum tussen ca. 1370 en 1390 voor de productie van dit handschrift, vooropgesteld dat dergelijke feestdagen vrij snel werden overgenomen in de kalender.
Een handschrift van de Kruisheren van Goes?
Nu rijst de vraag hoe dit dominicaanse handschrift in Goes terecht is gekomen. De Dominicanen waren namelijk niet in Goes gevestigd. De Reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis – kortweg Kruisheren of Kruisbroeders – waren dat wel. Deze orde werd na de Derde Kruistocht in de vroege dertiende eeuw in België gesticht. De kanunniken leefden volgens de regel van Augustinus, in 1248 aangevuld met statuten van de Dominicanen. Ze volgden ook de domincaanse kalender, zij het met enige afwijkingen. Het klooster in Goes aan de Vlasmarkt werd in 1429 ingewijd, en als de datering aan de hand van de kalender klopt, dan kan het handschrift niet voor een van de kruisheren te Goes zijn gemaakt. In kalenders van de Kruisheren ontbreken bijvoorbeeld ook Aquinas’ translatio (28 januari), Coronae Domini (4 mei) of Octava Dominici (12 augustus). De enige verandering aan de kalender in Missaal 3 is gemaakt op 20 juli (scan 19), waar de naam van de maagd en martelaar Margareta van Antiochië is doorgekrast en verplaatst naar 13 juli (afb. 2). Bij de Dominicanen komt 13 juli soms voor, maar de Kruisheren verplaatsten het feest in 1419 juist naar 20 juli. Er is dus geen aanwijzing dat Missaal 3 voor de Kruisheren is gemaakt. Wel is bekend dat de bibliotheek van het Kruisherenklooster in 1583 door de stad Goes in beslag werd genomen, en dat zou kunnen verklaren hoe het in het Gemeentearchief Goes terechtkwam. Het is echter onduidelijk wat er met die bibliotheek is gebeurd, en hoe Missaal 3 daar dan terecht zou zijn gekomen.
Afb. 2: Kalender voor juli, met de feestdag van Margareta verplaatst van 20 naar 13 juli (scan 19).
Een handschrift van de Dominicanen van Zierikzee?
Voor de Dominicanen in Zeeland moeten we naar Zierikzee, die daar in 1279 waren gevestigd. Kan het handschrift van hen afkomstig zijn? Helaas bezitten we weinig informatie over dit klooster, en niets dat het direct in verband met dit handschrift kan brengen. Het klooster werd in 1572 gesloten nadat Willem van Oranje de stad had veroverd, en de bezittingen van het klooster werden geconfisqueerd. In 1576 werd het klooster door een storm en brand verwoest. De archieven gingen verloren en er zijn geen boeken van het klooster bekend. Er ontbreekt dus vergelijkingsmateriaal. Er is een kans dat een handschrift zoals Missaal 3 via de Dominicanen van Zierikzee in Goes terechtkwam, bijvoorbeeld via een terminaris (rondreizende bedelmonnik) van hen die in Goes gevestigd was. We weten dat dit in de jaren 1570 het geval was, maar ook deze hypothese kan verder niet met bewijzen worden onderbouwd.
Versieringen
Ook wat betreft de plaats van vervaardiging van het handschrift tasten we nog in het duister. Soms kan de wijze waarop een handschrift is geschreven en versierd ons aanwijzingen geven waar en wanneer het is gemaakt. Maar dat is in dit geval lastig. Missaal 3 is geschreven in een Gotische textualis, die we binnen de veertiende of vijftiende eeuw niet nader kunnen plaatsen of dateren. Er is geen penwerk (gekleurde versieringen aan hoofdletters of initialen) dat ons verder op weg helpt, zoals bij de twee missalen van de Magdalenakerk. De initialen zijn sober uitgevoerd in blauw of rood, soms met een motiefje. Er is echter éen blad (scan 29) dat uitbundig is versierd met een blauwe initiaal met witte accenten in een veld van bladgoud, en met bladranken als uitlopers in blauw, goud en wit naar de linker-, boven- en benedenmarges, ook omgeven door bladgoud (afb. 3). Daaromheen vinden we ronde vormen, vaak in groepen van drie, in goud en wit, en in de rechtermarge een gouden stip in het midden van een blauwe ster met witte accenten. Een dergelijke versiering kan goed thuishoren in de late veertiende eeuw, maar door gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het (nog) niet gelukt deze nader te lokaliseren. Meer onderzoek over de versiering of de band kan ons wellicht verder helpen.
Afb. 3: Versierd blad bij het begin van de dienst voor de viering van Advent (scan 29).
Het missende blad
Het is waarschijnlijk dat het handschrift oorspronkelijk nog een versierd blad had, namelijk die tussen folia 128 en 129 (scans 268-9). Op folium 128v eindigt het Sanctus onvolledig met … Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna. Een latere schrijver heeft toegevoegd: in excelsis. Domine Iesu Christe fili Dei vivi adiuva infirmitatem meam et conforta me in hac hora quia imperfectum meum oculi tui vident. Adoramus te Domine Iesu Christe et benedicimus tibi quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum (afb. 4). Dit zal oorspronkelijk op het missende blad hebben gestaan. ‘Fol. 129r begint met filium tuum Dominum nostrum, supplices rogamus ac petimus … ‘Het voorafgaande ‘Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum’ ontbreekt, maar is niet later toegevoegd. In missalen wordt het Te igitur voorafgegaan door een canonplaat met Christus aan het kruis en wordt de T van Te igitur ook vaak versierd. Bij Missalen 1 en 2 zijn die canonplaat en het blad met het Te igitur verwijderd, en in dit missaal lijkt dat dus ook te zijn gebeurd, waarschijnlijk onder druk van het protestantisme in of na 1572. Er zijn nog sporen van gekleurde decoratie op wat er nog over is van het uitgesneden blad.
Afb. 4: Bijgeschreven tekst voorafgaand aan het missende blad met de canon plaat (scan 268).
Aanvullingen
De laatste mogelijkheid om meer te weten te komen over Missaal 3 betreft de aanvullingen. We mogen stellen dat dit een persoonlijk missaal was, gebruikt door een broeder (of zuster) van de Dominicaanse Orde. Handschriften waren duur om te laten maken, en het is waarschijnlijk dat na het overlijden van de oorspronkelijke gebruik(st)er het door anderen is overgenomen. Het kan zodoende ook pas via via in Zeeland terecht zijn gekomen.
Er zijn enkele substantiële toevoegingen uit de vijftiende eeuw (scans 260, 277, 279 en 281), en aantekeningen in een hoekig schrift van de zestiende eeuw, waarschijnlijk door eenzelfde persoon geschreven (scans 25, 62, 66, 158, 307, 308, 309). Op een schutblad is ‘Missale f…’ (scan 9) helaas verder uitgekrast. Daarna vinden we ‘fortis ut’ (scan 10), het begin van een spreuk die meer volledig een ingevoegd blad wordt gegeven (fol. 134v, scan 280). Daar is een wapenschild is getekend met de spreuk ‘fortis ut mors dilectio’ (liefde is zo sterk als de dood; Hooglied 8:6)) en het jaartal 1552 (afb. 5). Wie dit geschreven is blijft echter onbekend, maar misschien dat heraldisch onderzoek hier nog iets kan opleveren.
Afb. 5: Schild, spreuk en het jaartal 1552 (scan 280).
Op het laatste schutblad (scan 520) staat een versje, aan het schrift te zien uit de zestiende eeuw, dat inhoudelijk gezien niet bepaald thuishoort in een missaal. Door slijtage is het geheel niet goed te lezen, en de eerste zin, die vier regels boven de rest staat, is helaas niet verder ingevuld. Er lijkt te staan:
Item dit bouc hort toe heer
here dircks zoon die is die (… …) soe wees ghewon, hi sat op eene bonten hont, hij nam die staert in sinne mont, hi dede wie sinen vrinden ende maghen vraghen, of hij hunnen neus daer van afteren in mach jaghen …
De laatste drie regels zijn nog lastiger te lezen, maar het ‘ende bijt’ aan het eind doet vermoeden dat het niet helemaal goed afloopt.
Besluit
Al met al weten we maar weinig over Missaal 3. Het is een dominicaans missaal, via de kalender te dateren in de periode tussen 1370 en 1390. Het is uiteindelijk, wellicht via de Dominicanen in Zierikzee of de Kruisheren in Goes bij de andere twee missalen terecht gekomen. Ook werd de canon plaat verwijderd. Verder onderzoek kan wellicht meer aan het licht brengen, al zullen bepaalde vragen altijd blijven bestaan. Dat maakt het handschrift niet minder belangrijk, want dominicaanse missalen met een Nederlandse connectie – laat staan een Zeeuwse connectie – zijn nogal zeldzaam. Ook vanuit een breder perspectief is Missaal 3 middeleeuws erfgoed om te koesteren.
Onderzoek: Femmianne Vermaak, Danai Papageorgiou en Federica Policicchio, MA-studenten van de opleiding Ancient, Medieval en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Dit onderzoek werd in mei en juni 2023 uitgevoerd onder begeleiding van Bart Jaski en prof. Marco Mostert. Met dank aan Marijn de Valk (Boekrestauratie, Middelburg) en Rutger Mauritz (cantor Grote Magdalenakerk, Goes)
C. Dekker, Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in 1577 (Goes, 2002).
Roger Janssen, ‘De orde van het Heilig Kruis in de vijftiende eeuw. Deel 2: De kloosters die na 1410 en vóór 1473 werden gesticht’, Clairlieu: tijdschrift gewijd aan de geschiedenis der Kruisheren 64 (2016) 3-177.
G.J. Lepoeter, ‘Het zevengetijdencollege in de H. Maria Magdalenakerk te Goes. De bewaard gebleven missalen, tastbare herinnering aan een bijzonder aspect van de katholieke eredienst in de vijftiende en zestiende eeuw’, Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken 86 (april 2022), pp. 3-9.
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anciens diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 vols (Hilversum, 1993).
S.P. Wolfs, Middeleeuwse dominicanenkloosters in Nederland (Assen, 1984).
